Ruben Hordijk: Hoe Jordan Peterson met zijn zelfhulpboodschap giftige mannelijkheid stimuleert

Jordan Peterson biedt geen alternatief voor incels, pick-up artists en mass shooters.

Peterson is de conservatieve psycholoog en vaderfiguur van menig verdwaalde jonge man. Hij wil met zijn mix van filosofie en zelfhulp jonge mannen aanmoedigen om niet aan haat, depressie en zelftwijfel ten onder te gaan, maar iets van zichzelf te maken. Peterson benadert de transgemeenschap en linkse ideologie met argwaan en woede. Intussen heeft hij juist veel begrip voor het lot van (witte) jonge mannen die, aldus Peterson, geen plek meer hebben in deze wereld, die door een anti-westerse en anti-mannen linkse ideologie zou worden beheerst. Zo richtte Peterson zich na de laatste school shooting in de VS direct tot de vele verloren mannen die met soortgelijke gedachten kampen, om hen hoop en een alternatief te bieden (Peterson podcast 13 juni 2022). Peterson heeft met zijn boodschap vanuit traditionele westerse waarden en conservatieve genderrollen enorm veel succes bij mannen die zich anders in de nihilistische, zelfdestructieve of expliciet misogyne werelden van incels of pick-up artists zouden bewegen. Maar hij vindt ook aansluiting bij jonge mannen die zingeving en oriëntatie zoeken in de moderne wereld.

Natuurlijk ben ik het ermee eens dat er positieve alternatieven nodig zijn voor jonge mannen die zingeving zoeken. De strategie vanuit links om Peterson te ridiculiseren werkt vaak averechts en voedt Petersons claim dat hij daadwerkelijk de enige is die zich om verloren jonge mannen geeft. Maar Petersons ‘alternatief’ grijpt terug op een mens- en wereldbeeld dat de problematiek juist veroorzaakt/versterkt – een wereldbeeld vol giftige mannelijkheidsidealen gebaseerd op ‘natuurlijke’ hiërarchie en de wet van de sterken en de zwakken. Zijn zelfhelpboodschap moedigt aan met een rechte rug en een opgeruimde kamer die harde wereld te trotseren, om zo je persoonlijkheid op te bouwen en te streven naar succes in de wereld. Dit is de boodschap van ‘eigen verantwoordelijkheid’, die door conservatieve intellectuelen en politici wordt ingezet om een gesprek over structurele problemen te vermijden. Individuen worden zo verantwoordelijk gemaakt voor hun eigen ‘falen’.

Positief geformuleerd: Peterson moedigt aan om niet op te geven en wat van jezelf te maken. Negatief geformuleerd: als je geen succes hebt dan ligt dat aan jezelf – je bent verantwoordelijk voor je eigen ‘falen’ en je moet ervoor zorgen dat je niet faalt. Deze boodschap berust op dezelfde bron van vervreemding, onderdrukking van gevoelens, zelftwijfel en zelfhaat die tot de expliciet misogyne en destructieve manieren van denken en doen leidt. (Ik zeg ‘expliciet misogyne’ om het te onderscheiden van hoe Peterson impliciet misogyne manieren van denken en kijken in stand houdt.) Peterson belichaamt de Strenge Vader die zegt dat je ’t nooit goed genoeg doet en dat je een echte man moet worden.

De motor van Jordan Petersons zelfhulpboodschap is schaamte. Het valt mij op hoe vaak Peterson woorden als ‘pathetic’, ‘weasel’, ‘shameful’, ‘disgusting’ en ‘worthless’ gebruikt. Voor Peterson is schaamte en zelfhaat begrijpelijk en onvermijdelijk. De ervaring van schaamte biedt de motivatie om jezelf te verbeteren in een streven om niet langer waardeloos en shameful te zijn. Zelfhulp wordt dan het naar boven oriënteren om aan je gevoelens van schaamte te ontsnappen. Het ver weg rennen, weg van jezelf, weg van de spoken die fluisteren dat je een ‘pathetic weasel’ bent. Maar die spoken zullen blijven terugkomen, hoe ver je ook rent of hoe hoog je ook klimt, als je niet probeert van ze te leren en vrienden met hen te worden. Wanneer die spoken niet terugkomen in de vorm van schaamte en zelfhaat, dan zullen anderen moeten opdraaien als projectiescherm voor die negatieve gevoelens. Als ik omhoog blijf kijken (naar Peterson als vaderfiguur, naar m’n masculine ego-ideaal, naar beelden van succes), reken dan maar dat dit gepaard gaat met het wraakzuchtige neerkijken op anderen waarop de negatieve gevoelens en twijfels over mezelf geprojecteerd kunnen worden: feministen, ‘neo-Marxisten’, de transgemeenschap, of wie dan ook die de normen van de maatschappij durft te bevragen.

Peterson predikt om altijd omhoog te blijven kijken, wat samen gaat met het neerkijken op anderen – en vaak wordt er nog een flinke schop aan toegevoegd. Zijn welbespraaktheid en nuance schept meestal genoeg vaagheid om hem niet direct verantwoordelijk te kunnen houden voor dat schoppen naar beneden, maar z’n jonge mannen-achterban doet dat werk wel. Zo draagt Peterson bij aan een cultuur van giftige mannelijkheid. Dit wuift Peterson weg als een ideologisch argument dat zou claimen dat mannen per definitie giftig zijn vanwege hun man-zijn. Een feministische, hegemoniale take-over in onze cultuur die zich tegen mannen richt, in plaats van een concept dat mannen kan helpen de geïnternaliseerde druk en het externaliserende geweld te ontleren om gelukkigere mensen te worden in een respectvolle en emanciperende maatschappij.

Voor de incels, pick-up artists en mass shooters die verdrinken in de cyclus van zelfhaat en geëxternaliseerde projectie, komt Peterson met traditionele beelden van mannelijkheid, succes en ‘verantwoordelijkheid’. Maar die grijpen terug op dezelfde onderliggende schaamte en zal de cyclus van agressie niet stoppen. Verantwoordelijkheid nemen betekent niet dat je jezelf veroordeelt (‘You weasel!’) om vervolgens naar een (traditioneel masculien) ego-ideaal te streven om aan je zelfhaat te ontsnappen. Ver-antwoord-elijkheid (response-ability) nemen is geen zelfoordeel. Het is het bijdragen aan sociale en politieke ruimtes waar iedereen kan antwoorden vanuit wie zij zijn (en de ruimte hebben om dat uit te vinden), in plaats van onszelf en elkaar te veroordelen op basis van hiërarchische normen en ego-idealen van buitenaf. Een pro-feministisch alternatief cultiveert ruimtes buiten cis-heteronormatieve normen waar we in kwetsbaarheid onze eigen gevoelens leren (her)kennen en ermee leren omgaan. Zo kunnen we onze (onbewuste) identificatie met giftige, gevaarlijke en gewelddadige beelden van mannelijkheid en succes ontleren, en leren om onszelf en anderen met begrip en respect te bejegenen.